Nguyễn Tô Lan
Thư tịch kí tái thành tựu phát triển
của mỗi dân tộc và là một trong những nguồn tư liệu quý giá bên cạnh bằng chứng
về dân tộc học, khảo cổ học v.v… để phục dựng diện mạo dân tộc đó. Cũng như vậy,
thư tịch Hán Nôm - sách vở được biên soạn bằng chữ Hán và chữ Nôm của người
Việt Nam là bộ phận quan
trọng trong văn hiến của dân tộc Việt Nam.
Hệ thống thư tịch
này chuyên chở văn hóa Việt Nam
thời phong kiến với hơn 10 thế kỉ có số lượng đồ sộ và nội dung phong phú. Từ
khi đất nước bước vào kỉ nguyên độc lập cho đến nay, dân tộc Việt Nam đã đời
này qua đời khác nối tiếp nhau tiến hành các hoạt động sưu tầm, thu thập, lưu trữ,
nhân bản, phân loại v.v… thư tịch Hán Nôm nhằm bảo vệ và lưu truyền kho di sản
này của dân tộc. Vì vậy, ngay từ sớm các kho lưu trữ thư tịch (kho sách) đã
được xây dựng. Đáng tiếc thông tin về những kho sách này rất ít ỏi, nhất là
những kho sách do các triều đại trước thế kỉ XIX (trước triều Nguyễn) thành
lập. Bài viết mong muốn cung cấp một số thông tin dù rất ít ỏi về những kho
sách này.
1. Đời Lý (1010 - 1225)
Trong giai
đoạn đầu của chế độ phong kiến Việt Nam, nhà Đinh (968 - 980) và nhà Tiền Lê
(980 - 1009) ngoài việc củng cố quốc phòng, phát triển kinh tế đã chú trọng
giáo hóa và ra sức truyền bá đạo Phật, phát triển Đạo giáo. Có cơ sở từ trong
thời kỳ Bắc thuộc với trung tâm Phật giáo Luy Lâu, tầng lớp tăng lữ Việt Nam lúc bấy giờ
phát triển mạnh với số lượng đông đảo. Đây cũng chính là đội ngũ trí thức tham
gia vào công việc điều hành đất nước(1), hơn nữa cũng là tầng lớp có tiếng nói
quan trọng trong các quyết định của triều đình. Chùa chiền được xây dựng khắp nơi.
Nam Việt Vương Đinh Liễn đã cho xây 100 tòa bảo chàng(2) tại Hoa Lư. Những điều
này khiến ta có thể tin rằng giai đoạn này cũng có thể có cơ sở cho sự tồn tại
của những cơ sở tàng trữ thư tịch ít nhất là thư tịch Phật giáo trong các tự
viện(3). Tiếc là hiện nay không còn dấu tích cũng như tài liệu nào ghi chép về
những nơi như thế. Sau khi dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long, nhà Lý đã tập trung
xây dựng chính quyền phong kiến, đây chính là thời kỳ mà dấu vết của những thư
viện đầu tiên được ghi chép lại.
Kho kinh Trấn Phúc: Theo Việt sử lược năm Tân Hợi
(1011) dưới triều vua Lý Thái Tổ: “… ở trong thành xây cung Thái Thanh, chùa
Vạn Tuế, nhà chứa kinh Trấn Phúc…”(4) Cũng theo Đại Việt sử ký toàn thư
năm 1011: “… ở trong thành bên tả dựng cung Đại Thanh, bên hữu dựng chùa Vạn
Tuế, làm kho Trấn Phúc”(5). Nếu theo mạch lạc của câu văn thì kho này thuộc về
chùa Vạn Tuế, có khả năng được dùng làm nơi chứa kinh sách Phật giáo như Việt
sử lược đã chép. Chưa rõ nhà chứa kinh này chứa kinh gì và trữ lượng bao
nhiêu.
Kho Đại Hưng: Sử chép, vào năm 1018 đời vua Lý Thái
Tổ: “Mùa hạ, tháng 6, sai Viên ngoại lang là Nguyễn Đạo Thanh và Phạm Hạc sang
nước Tống xin kinh Tam tạng”(5). Sau đó hai năm đến “Mùa thu, tháng 9,
Nguyễn Đạo Thanh đi sứ về, xin được kinh Tam tạng; xuống chiếu cho
Tăng thống là Phí Trí sang Quảng Châu đón”(6). Đến năm 1023, “Mùa thu, tháng 9,
xuống chiếu chép kinh Tam tạng để ở kho Đại Hưng.”(7) Hiện vẫn chưa rõ
địa điểm kho này ở đâu, chỉ biết nó lưu trữ bản chép lại bộ kinh Tam tạng
xin được từ nhà Tống.
Nhà Bát giác: Năm Tân Dậu (1021) vua Lý Thái Tổ sai
“làm nhà Bát giác chứa kinh”(8). Việc này xảy ra sau khi đã đem được bộ kinh Tam
tạng về từ Trung Quốc. Chúng tôi cho rằng đây chính là nơi lưu trữ bộ kinh
này. Sau này, bộ kinh Tam tạng được chép lại, bản chép lại được giữ ở
kho Đại Hưng.
Kho Trùng Hưng: Năm 1034 dưới triều vua Lý Thái Tổ, “Mùa
thu, tháng 8, vua ngự đến chùa Trùng Quang núi Tiên Du, sai dựng kho Trùng Hưng
[để chứa kinh]”(9). Núi Tiên Du ở huyện Tiên Du, nay thuộc huyện Tiên Sơn, Bắc
Ninh còn có tên gọi khác là Phật Tích hoặc Lạn Kha. Ở đây, nhà Lý đã cất pho
kinh Đại tạng. Pho kinh này có được là do cùng năm này, vua Lý Thái Tổ
đã “sai Viên ngoại lang là Hà Thụ, Đỗ Khoan đem biếu nhà Tống hai con voi
thuần. Nhà Tống lấy kinh Đại tạng để tạ”(10). Đến năm 1036, “tháng 2,
xuống chiếu chép kinh Đại tạng cất ở kho Trùng Hưng”(11). Như vậy, kho
Trùng Hưng là một bộ phận của chùa Trùng Quang, chuyên để chứa kinh Đại
tạng do triều đình sai người chép từ bộ kinh được nhà Tống tặng.
Kho sách của Quốc tử giám: Năm 1070, vua Lý Thánh Tông sai dựng
Văn miếu ở Thăng Long(12), đến năm 1076, vua Lý Nhân Tông “chọn quan viên văn
chức, người nào biết chữ cho vào Quốc tử giám”(13). Như vậy, ít nhất là đến
1076 Quốc tử giám đã đi vào hoạt động với tư cách là trường học do nhà nước
thành lập. Cùng với việc bắt đầu thi Minh kinh Bác học và thi Tam trường vào
năm 1075, việc thi cử theo lối Nho học dần dần được phổ biến. Chúng ta có cơ sở
để tin rằng tại Quốc tử giám ít nhất cũng lưu trữ một số bộ kinh điển Nho học
để phục vụ trực tiếp cho việc học hành và thi cử(15).
Bí thư các và Hàn lâm viện: Sử chép, năm 1086 “Mùa thu, tháng 8,
thi người có văn học trong nước, sung làm quan ở Hàn lâm viện, Mạc Hiển Tích
trúng tuyển, bổ làm Hàn lâm học sĩ”(16). Năm sau 1087, “Mùa xuân, tháng 3, dựng
Bí thư các”(17). Đây là hai cơ quan mà các triều đại phong kiến thường tập
trung giấy tờ sách vở của triều đình. Nhất là Bí thư các vốn là nơi lưu giữ các
bản khắc và in sách đã được vua ngự lãm. cho phép lưu hành. Do vậy, rất có khả
năng dưới thời Lý, hai nơi này cũng đã lưu trữ thư tịch.
2. Đời Trần (1225 - 1400)
Quốc tử viện, Quốc học viện, Quốc sử
viện, Bí thư các: Tháng 10 mùa đông năm 1236, vua Trần Thái Tông “cho Phạm Ứng Thần làm
Thượng thư tri Quốc tử viện, đưa con em văn thần và tụng thần vào học”(18), đến
tháng 9 lại “vời nho sĩ trong nước đến Quốc tử viện giảng tứ thư, lục kinh”(19).
Bên cạnh Quốc tử viện là Quốc học viện được thành lập vào tháng 6 năm 1253(20).
Hai nơi này được thành lập để cho con em quí tộc triều Trần học tập. Hai cơ
quan này đồng thời cũng là nơi có tàng trữ thư tịch, phần lớn là dành cho việc
học tập và giảng dạy(21).
Bên cạnh hai viện này, triều Trần còn
thiết lập Quốc sử viện để thúc đẩy việc biên soạn sách sử như các bộ sử ký,
thực lục v.v…(22) của triều đình và những thư tịch liên quan. Sử quan Lê Văn
Hưu, người chấp bút Đại Việt sử ký toàn thư cũng chính là một thuộc
quan của cơ quan này(23). Vì vậy, bên cạnh chức năng biên soạn, Quốc sử viện ắt
cũng là nơi lưu trữ các tư liệu để viết sử.
Bí thư các
dưới đời Trần tiếp tục là nơi lưu trữ các giấy tờ của triều đình. Thư tịch được
biên soạn dưới triều Trần cũng đã phong phú hơn, có các trước tác ở nhiều lĩnh
vực như y học, quân sự, triết học, sử học v.v… Bí thư các đồng thời cũng là nơi
nhà nước cho xuất bản hoặc tái bản những thư tịch được phép lưu hành trong cả
nước.
Kho kinh ở phủ Thiên Trường: Sử chép, vào năm Ất Mùi, năm thứ 3
đời vua Trần Anh Tông, “Mùa xuân, tháng 2, ngày mồng 1, sứ Nguyên Tiêu Thái
Đăng sang. Vua sai Nội viên ngoại lang Trần Khắc Dụng cùng đi theo, nhận được
bộ kinh Đại tạng đem về để ở phủ Thiên Trường, in bản phó để lưu
hành.”(24) Như vậy, vào đời Trần lại xuất hiện một cơ sở lưu trữ kinh Đại
tạng xin về từ Trung Quốc, hơn nữa lại in thêm bản khác để lưu hành. Có
thể thấy hoạt động in ấn ở triều Trần đã có bước tiến rõ rệt. Khác với đời Lý
khi đem kinh Đại tạng về, chỉ cho sai chép thêm một bản cất vào kho.
Dưới triều Trần, có nhiều bộ sách về tôn giáo đã được in ấn và phát hành trong
cả nước như Phật giáo pháp sự, Đạo tràng tân văn, Công văn
cách thức(25) v.v… Như thế, có lẽ không chỉ ở Thiên Trường - đất thang mộc
của triều Trần mà còn có những nơi lưu trữ và in ấn kinh sách khác trong cả
nước.
Thư viện Hoàng gia ở núi Lạn Kha: Theo Khâm định Việt sử thông giám
cương mục, phần lời chua của sử quan triều Nguyễn có chép: “Cung Bảo Hòa:
Ở núi Lạn Kha (nay đổi là Phật Tích), huyện Tiên Du. Theo sách An Nam chí
của Cao Hùng Trưng đời Minh, nhà Trần có dựng ra Lạn Kha thư viện, dùng danh
nho Trần Tôn làm viện trưởng, dạy các sinh đồ. Nhà vua thường đến chơi. Vậy
cung Bảo Hòa là ở đó”(26). Theo Đại Việt sử ký toàn thư thì cũng chính
tại đây vào mùa xuân tháng 2 năm 1384, Thượng hoàng cho thi Thái học sinh ở
chùa Vạn Phúc núi Tiên Du, cũng chính là nơi dựng cung Bảo Hòa. Đến mùa hạ,
tháng 5 lại chọn số Thái học sinh còn lại cho làm thư sử ở cung Bảo Hòa [Đại
Việt sử ký toàn thư, tập 2, tr.169-170]. Ta có cơ sở để tin rằng cung Bảo
Hòa bấy giờ là một cung của Thái thượng hoàng triều Trần, cung này vừa là nơi
Thái thượng hoàng sinh hoạt vừa là một trung tâm văn hóa, nơi tổ chức thi cử
lại có các bộ phận biên chép và lưu trữ sách vở. Nhất là sau sự biến năm 1371,
Chiêm Thành đem quân vào cướp, tiến thẳng vào thành. “Chúng đốt trụi cung điện,
nhà cửa. Thư tịch, sổ sách do vậy mà sạch không.” [Đại Việt sử ký toàn thư,
tập 2, tr.154]. Không rõ cung Bảo Hòa được xây dựng từ khi nào, nhưng có thể
nói tại thời điểm đó, đây là nơi còn lưu trữ được thư tịch của dân tộc. Chính ở
đây, vào tháng 12 năm Quý Hợi (1383) Thái thượng hoàng nhà Trần đã ở đây, sai
Thiêm tri Nội mật viện sự Nguyễn Mậu Tiên, Lang trung Bộ Lễ là Phan Nghĩa và
gia thần Vũ Hiến hầu ở Tiên Du thay phiên nhau chầu chực. Ban cho ăn và hỏi các
việc cũ, ghi chép từng ngày, biên soạn thành 8 quyển, đầu đề là Bảo Hòa dư
bút (sách này còn được biết đến với tên Bảo Hòa điện dư bút) gồm
8 quyển, sách do Đào Sư Tích đề tựa ở đầu sách. Sách được làm ra để dạy bảo
Quan gia (tức đương kim hoàng thượng).
3. Lê (1428 - 1778)
Quốc tử giám, Sử quán, Bí thư sảnh,
Đông các: Quốc
tử giám vốn vẫn là nơi tập trung sách vở dành cho việc giảng tập, đồng thời cũng
là nơi lưu giữ ván in sách để cấp phát cho các trường học ở cấp phủ, cấp huyện
v.v... Như năm 1467: “Ban cấp bản in sách Ngũ kinh của nhà nước cho
Quốc tử giám, theo lời tâu của Bí thư giám học sĩ Vũ Vĩnh Trinh” [Đại Việt
sử ký toàn thư, tập 2, tr.419]. Cùng với sự quan tâm tới học tập và thi cử
dưới thời Lê mà quy mô của Quốc tử giám ngày càng được mở rộng, các định lệ về
hoạt động ngày càng đầy đủ và chặt chẽ hơn. Cũng theo đó, số lượng sách và ván
in ngày càng nhiều lên. Nếu như vào đầu triều Lê, nhà Thái học vẫn theo quy mô
cũ và còn thiếu thốn nhiều thì vào năm Quý Mão (1483) vua Lê Thánh Tông cho sửa
rộng thêm ra và “đặt thêm kho Bí thư để chứa ván gỗ đã khắc thành sách” [Đại
Nam
thực lục, tập 1, tr.1161]. Hiện chưa rõ số sách được lưu trữ tại đây.
Sử quán là cơ
quan đặc biệt phát triển dưới thời Lê. Sử quán tập hợp đội ngũ những bậc đại
khoa, nhà bác học của triều đình để thực hiện công việc trước tác quốc sử này.
Nơi đây vừa là nơi ghi chép những diễn biến của triều đại đương quyền, nơi biên
soạn sách sử, vừa là nơi lưu trữ các tài liệu liên quan dùng để làm căn cứ biên
soạn sử. Không ngoại trừ, bên cạnh Quốc tử giám, Sử quán cũng là một cơ sở in
ấn sách của triều đình. Các bộ sử được liên tục biên soạn, có thể kể đến: năm
1479, vua “Sai Sử quán Tu soạn Ngô Sĩ Liên soạn bộ Đại Việt sử ký toàn thư
15 quyển” [16, tập 2, tr.473] và khi bộ sử này làm xong nó đã được lưu trữ ở
nơi đây năm 1483 vua ra sắc dụ cho Thân Nhân Trung, Quách Đình Bảo, Đỗ Nhuận,
Hiệu thư Đào Cử, Đàm Văn Lễ biên soạn các sách Thiên Nam dư hạ tập và Thân
chinh ký sự [Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, tr.516]; năm 1511,
Vũ Quỳnh dâng bộ Đại Việt thông giám thông khảo chép tường tận theo
lối kỷ niên các triều đại gồm 26 quyển [Đại Việt sử ký toàn thư, tập
3, tr.58]; năm 1519, vua sai Đặng Minh Khiêm biên soạn Đại Việt lịch đại sử
ký [Đại Việt sử ký toàn thư, tập 3, tr.93] v.v… Từ đó, có thể
hình dung được rằng số lượng sách được lưu trữ ở đây là không nhỏ.
Bí thư sảnh
nối tiếp Bí thư các những đời trước. Chức năng đầu tiên của Bí thư sảnh triều
Lê là nơi lưu trữ thư tịch của triều đình và do triều đình sưu tầm được. Trong
niên hiệu Quang Thuận (1460 - 1489) vua Lê Thánh Tông đã nhiều lần ra những
lệnh sưu tầm sách vở như lệnh năm 1467 “Ra lệnh tìm kiếm những di cảo thơ văn
của cố Hàn lâm Thừa chỉ Học sĩ Nguyễn Trãi” [Đại Việt sử ký toàn thư,
tập 2, tr.416]; chiếu tìm kiếm dã sử và các truyện ký xưa nay do các nhà tư
nhân cất giữ [Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1, tr.100]. Khoảng trong
những năm niên hiệu Hồng Đức (1470 - 1497) vua lại hạ chiếu cầu những sách còn
sót lại đem chứa cất ở Bí các. Trong dịp này có người đem dâng những sách lạ,
sách bí truyền, đều được khen thưởng nhiều. Do đó, các sách của đời trước cũng
dần dần được đưa ra(27). Sử cũng đã chép về việc các vua đời Lê thường vào đây
để xem sách, như vua Nhân Tông, vào Bí thư các xem sách vở, thấy các bản sách của
Ức Trai còn sót lại(28). Chức năng thứ 2 của Bí thư các là nơi lưu trữ sách sử
do triều đình biên soạn: Trong khoảng năm 1533 - 1662, bộ Bản kỷ tục biên
do Phạm Công Trứ cùng các tể thần tham khảo sử cũ để biên soạn đã được cho khắc
in, còn sách thì cất giữ ở nơi đây(29) hoặc là nơi nhân bản thư tịch như khi Vũ
Quỳnh dâng Việt giám thông khảo lên, vua Lê Tương Dực đã khen là không
việc gì là không chép hết và “lại sai bọn Bí thư giám là bọn Hoàng Khu sao chép
ra một bản nữa, để truyền lại lâu dài.”(30)
Đông các cũng
là nơi chứa thư tịch của triều đình. Đơn cử như những sách sưu tầm được trong
dân gian vào khoảng niên hiệu Hồng Đức đã được đưa vào Đông các cất giữ (theo
lời sử gia Ngô Sĩ Liên [Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1, tr.100]). Đồng
thời, các nho thần ở Đông các cũng tham gia tích cực vào việc biên soạn các bộ
sách lớn của triều đình, có người còn được vua ban cho sách, như năm 1496, Đào
Cử được sung làm Hàn lâm viện Thị giảng Đông các Học sĩ được vua ban cho một bộ
Thiên Nam dư hạ tập [Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, tr.516].
Thư viện Bồng Lai: Theo Thượng kinh phong vật chí(31)
thì tại thành Thăng Long, đời Lê có thư viện gọi là thư viện Bồng Lai. Hiện
chưa rõ cách thức tổ chức và chủng loại thư tịch được lưu trữ ở đây.
Dưới triều Lê, số lượng thư tịch của
dân tộc tăng lên về số lượng, các bộ sách lớn được biên soạn, khắc in và lưu
hành. Nhiều bản in các sách được thực hiện, kể cả sách của Trung Quốc như năm
1435 hoàn thành ván khắc mới sách Tứ thư đại toàn [Đại Việt sử ký
toàn thư, tập 2, tr.335] v.v… Hàng năm, số lượng sách công ban xuống các
phủ không phải là ít, như các sách “Tứ thư, Ngũ kinh, Đăng
khoa lục, Hội thí lục, Ngọc đường văn phạm, Văn hiến
thông khảo, Cương mục cùng các loại sách thuốc” [Đại Việt sử
ký toàn thư, tập 2, tr.490]. Đó là chưa kể đến việc triều đình liên tục
ban hành các sách do triều đình biên soạn trong cả nước, đặc biệt là các điều
luật, quy định mới v.v.. như năm 1511, triều đình ban sách Trị bình bảo
phạm cho cả nước, gồm 50 điều [Đại Việt sử ký toàn thư, tập 3,
tr.58]. Đây là cơ sở để ta có thể tin rằng dưới triều Lê có không ít các trung
tâm lưu trữ hoặc thư viện lớn của nhà nước, ngoài ra còn có các cơ sở in ấn,
nhân bản. Đời Mạc cũng có nhiều cố gắng trong việc thu thập sách vở(32) nhưng
tiếc là sau nhiều sự biến và loạn lạc mà số sách còn lại ngày nay không được
bao nhiêu.
4. Tây Sơn (1778 - 1802)
Theo sách
La Sơn phu tử(33), thư viện Sùng Chính được thành lập năm Quang
Trung thứ 4 (1791) tại làng Nam Hoa (nay là Nam Kim, Thanh Chương, Nghệ An) do
Nguyễn Thiếp làm Viện trưởng. Đây vừa là nơi để sách, vừa là nơi dịch chú các
sách kinh điển chữ Hán do các nhà Nho dưới sự chỉ đạo của Nguyễn Thiếp đảm
nhiệm. Trong một thời gian ngắn, nơi đây đã dịch chú được một số tác phẩm kinh
điển của Nho gia sang chữ Nôm. Hiện chưa rõ số lượng sách tàng trữ.
CHÚ THÍCH
(1)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.212]: “Tân Mùi, [Thái Bình] năm thứ
2 [971]. Bắt đầu quy định cấp bậc văn võ, tăng đạo… Tăng thống Ngô Chân Lưu
được ban hiệu là Khuông Việt đại sư, Trương Ma Ni làm Tăng lục, Đạo sĩ Đặng
Huyền Quang được trao chức Sùng chân uy nghi”.
(2)
Theo Phật đỉnh tôn thắng gia cú linh nghiệm Đà la ni, Văn khắc Hán
Nôm Việt Nam
[tr.54-56].
(3)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.235] “Mùa xuân Minh Xưởng ở Tống
về, xin được kinh Đại tạng.”
(4)
Việt sử lược [tr.75].
(5)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.242].
(6)
(7) Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.246].
(8)
(9) Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.247].
(10)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.256].
(11)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.257].
(12)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.258].
(13)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.275]: “Mùa thu, tháng 8, làm Văn
miếu…Hoàng Thái tử đến học ở đây.”
(14)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.280].
(15)
Tác giả Phan Văn trong Giáo trình thư viện học đại cương [tr.20] có
viết: “Năm 1076, nhà vua mở Quốc tử giám để chăm lo giảng thuật Nho giáo, các
sách giáo khoa được phổ biến rộng rãi và nhập vào thư viện càng nhiều. Do đó,
ngoài những kho sách tàng kinh đã có, một thư viện đúng với nội dung của nó đã
được xây dựng bên cạnh Quốc tử giám (1078)”. Chúng tôi chưa tìm được tài liệu
gốc của thông tin này nên đưa vào đây để tiện tham khảo.
(16)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.281].
(17)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.282].
(18)(19)(20)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 2, tr.15].
(21)
Tác giả Phan Văn trong Giáo trình thư viện học đại cương [tr.20] viết:
“Năm 1253, Quốc học viện được thành lập, để cho các Nho sinh học tập, có kho
chứa sách, phòng đọc sách, có thầy giảng dậy, có nơi để học sinh lưu trú.”
(22)
Có thể kể đến các bộ như Trung hưng thực lục, Hoàng triều Đại điển,
Hình thư, Đại Việt sử ký v.v… hiện đều đã mất.
(23)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 2, tr.38] chép “… Hàn lâm viện Học sĩ
kiêm Quốc sử viện giám tu Lê Văn Hưu vâng sắc chỉ soạn xong bộ Đại Việt sử
ký từ Triệu Vũ đế đến Lý Chiêu Hoàng, gồm 30 quyển dâng lên...”
(24)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 2, tr.73].
(25)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 2, tr.78].
(26)
Khâm định Việt sử thông giám cương mục [tập 1, tr. 669].
(27)
Lê Quý Đôn, Đại Việt thông sử, Bài tựa Nghệ văn chí [tr.101].
(28)
Theo Dư địa chí thông luận, bài của Lý Tử Tấn chép ở phần đầu sách Dư
địa chí, Ức Trai tập. Chuyển dẫn theo Trần Văn Giáp, Tìm hiểu
kho sách Hán Nôm [tập 1, tr.48].
(29)
Đại Việt sử ký toàn thư [tập 1, tr.93] “… đặt tên là Bản kỷ tục
biên, giao cho khắc in, mười phần mới chừng được năm, sáu. Nhưng công việc
chưa xong, sách còn giữ ở Bí các”.
(30)
Theo bài Việt giám thông khảo tổng luận của Lê Tung, chuyển dẫn theo
bản dịch của Trần Văn Giáp, Tìm hiểu kho sách Hán Nôm [tập 1, tr.64].
(31)
Chuyển dẫn theo Trần Văn Giáp, Tìm hiểu kho sách Hán Nôm [tập 1,
tr.14].
(32)
Theo Lê Quý Đôn trong bài tựa sách Nghệ văn chí, Đại Việt thông sử
[tr.101]: “Đến đời Ngụy Mạc, dần dần những sách vở ấy cũng được thu thập biên
chép lại.” (“Sách vở ấy” ở đây là những thư tịch tài liệu bị rơi vãi trong loạn
Trần Cảo năm 1516.)
(33)
Chuyển dẫn theo Trần Nghĩa, bài Dẫn luận, sách Đề yếu [tập 1,
tr.19]: La Sơn phu tử, Nxb. Minh Tân, 1952, tr.148.
TÀI
LIỆU THAM KHẢO
- Phan Văn Các, Claudine Salmon (chủ biên), Văn khắc Hán Nôm Việt Nam, tập 1: Từ Bắc thuộc đến thời Lý, École francaise d’Extrême - Orient và Viện Nghiên cứu Hán Nôm xuất bản, Paris - H. 1998, 282 tr.
- Đại Việt sử ký toàn thư, Bản in Nội các quan bản. Mộc bản khắc năm Chính Hòa thứ 18 (1697), Bản dịch của Ngô Đức Thọ, Hoàng Văn Lâu, Phan Huy Lê hiệu đính, Nxb. KHXH, H. 1998, 4 tập.
- Lê Quý Đôn: Đại Việt thông sử, Bản dịch của Viện Sử học, Nxb. KHXH, H.. 1978, 402 tr.
- Trần Văn Giáp: Tìm hiểu kho sách Hán Nôm - nguồn tư liệu văn học, sử học Việt Nam, tập 1: Thư viện Quốc gia xuất bản, H., 1970, 405 tr.; tập 2: Nxb. KHXH, H., 1990, 279 tr.
- Việt sử lược, Trần Quốc Vượng (phiên dịch và chú giải), Đinh Khắc Thuân (đối chiếu, chỉnh lý), Nxb. Thuận Hóa và Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, H. 2005, 468 tr.
- Di sản Hán Nôm Việt Nam - Thư mục đề yếu.Trần Nghĩa, François Gros đồng chủ biên, Nxb. KHXH, H. 1993, tập 1: A - H; tập 2: I - S; tập 3: T - Y.
- Quốc sử quán triều Nguyễn: Đại Nam thực lục, Bản dịch của Viện Sử học, Nxb. KHXH, 36 tập.
- Quốc sử quán triều Nguyễn: Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Bản dịch của Viện Sử học, Nxb. KHXH, H. 1998, 2 tập.
- Phan Văn: Giáo trình Thư viện học đại cương, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội xuất bản, H. 1983, 216 tr./.
- Thông báo Hán Nôm học 2008; tr.533-544