(Nguồn: “Tìm hiểu nguồn gốc Địa danh Nam Bộ qua chuyện tích và giả
thuyết” của Nguyễn Hữu Hiếu
Sa Đéc ngày nay là một trong hai thị xã của tỉnh
Đồng Tháp
Hai tiếng Sa
Đéc có lẽ xuất phát từ âm của tiếng Phsa
ădek của người Khmer hạ, một vị thủy thần gốc Khmer. Trong sách Đại Nam nhất thống
chí Lục tỉnh Nam Việt, phần Tự quán (trang 38-39), có chép:
“Chùa Tô Sơn ở địa phận thôn Hưng Nhượng, huyện
Hà Dương (tỉnh An Giang), phía tây núi có viên đá hình con rùa. Người xưa
truyền rằng: gặp khi trời hạn thì đến đấy cầu đảo ắt có được mưa, thổ nhơn bèn
lập đền ở chân núi để thờ, gọi là Sa Đéc
(tức là Thủy thần)”.
Trong khi đó
trong dân gian còn lưu truyền câu chuyện sau:
Ngày xưa ở
đất Tầm Phong Long (vùng đất nằm giữa sông Tiền và sông Hậu), có một tên chúa
đất họ Thạch, vừa giàu có, vừa hung ác. Đất đai cò bay thẳng cánh, con thỏ, con
nai ở trong rừng; con cá, con tôm ở dưới sông, con chim ở trên trời… tất cả đều
là của họ Thạch. Ai hái, bắt thứ gì mà không nộp một nửa hoa lợi thì đừng hòng
thoát khỏi tay y. Đám thuộc hạ của y làm tai mắt ở khắp nơi.
Chúa đất họ
Thạch giàu có như vậy mà chỉ có mỗi một mụn con gái. Tên nàng là Phsa-dek, xinh
đẹp, tính tình nhân hậu hoàn toàn khác cha. Một hôm, nàng dùng ghe lườn cùng
nàng hầu rong chơi trên sông Tiền, chẳng may gặp mưa to gió lớn, ghe bị chìm.
Trong lúc chủ tớ đang loai ngoai chờ chết, bỗng đâu có một thanh niên lao xuống
cứu được cả hai.
Chàng trai nọ
đưa hai người về chòi của mình chăm sóc. Khi tỉnh lại, hai người trò chuyện mỗi
lúc mỗi thân mật, gắn bó. Nàng hỏi:
-
Chàng đang ở trên đất của ai, chàng biết không?
-
Biết chớ, toàn vùng này đều là đất của chúa đất họ Thạch ai mà không biết.
-
Chàng không sợ ông ta à?
-
Có gì mà phải sợ. Tôi từ phương xa tới đây, đất đai, sông nước là của trời
sinh, chỗ nào thích là tôi ở. Ông Thạch đâu có sinh ra đất này hoặc khai khẩn
gì đâu mà nói là của ổng.
Phsa-dek
không cho chàng biết mình là con gái của chúa đất. Từ đó hai người thường lén
lút gặp nhau. Bọn thuộc hạ cho tên chúa đất biết chuyện này. Lập tức hắn nhốt
nàng lại và lệnh cho tìm bắt chàng trai nọ cho kỳ được. Bọn thủ hạ truy lùng
chàng trai, chàng nhanh chân thoát được, nhưng trúng phải tên độc. Tưởng chàng
đã chết, chúng bỏ đi. Nhưng may mắn, chàng được một người đi rừng tình cờ cứu
sống. Chàng giữ lại mũi tên có khắc chữ Thạch để mưu tính chuyện trả thù.
Ngày nọ,
chàng đột nhập vào dinh cơ tên chúa đất, đốt phá cho đã, rồi bắt hắn mang đi.
Bỗng Phsa-dek thấy được, tri hô lên. Đám thuộc hạ ùa tới giải vây cho chủ.
Chàng trai quá đỗi sững sờ, ngạc nhiên khi thấy nàng ở đây. Lợi dụng giây phút
đó, đám thuộc hạ bắt được chàng và tra tấn rất dã man. Nghĩ rằng tại mình nên
người yêu cũng là ân nhân mới gặp nạn, nàng đau đớn ngất lịm đi.
Khi được tin
chàng trai bị cột chặt vào bè, rồi phóng hỏa đốt thả trôi sông, nàng Phsa-dek
vùng dậy chạy theo nhảy xuống bè để cùng chết chung với chàng, nhưng bị thuộc
hạ của chúa đất phóng theo bắt lại.
Phsa-dek bỏ
nhà đi tu. Vài năm sau, tên chúa đất họ Thạch qua đời. Nàng trở thành người
thừa kế một sản nghiệp đồ sộ của dòng họ Thạch. Một phần tài sản được nàng chia
cho dân nghèo, phần còn lại dùng vào việc đắp đường, bồi lộ, dựng cầu và xây
một nhà lồng chợ để cho người mua, kẻ bán có chỗ che nắng trú mưa.
Ngôi chợ đó
được gọi là chợ Phsa-dek, lâu ngày nói trại thành Sa Đéc đến ngày nay. Còn nàng
thì được nhân dân kính cẩn tôn lên hàng nữ thần. Tương truyền nàng rất linh
thiêng, nhân dân cầu xin điều gì cũng đều được linh ứng.
Đền thờ thủy
thần Sa Đéc trên núi Cô Tô với chuyện này không biết có liên hệ gì với nhau
không?, song cả hai đều liên quan đến tên gọi Sa Đéc.
Trong Gia
Định thành thông chí (tập hạ) của Trịnh Hoài Đức mô tả chợ Sa Đéc như sau: “Chợ ở đông huyện Vĩnh An. Phố chợ dọc theo
bờ sông, nhà hai bên liên tiếp 5 dặm, dưới sông có những nhà bè, gác làm phòng
ốc, đậu sát nhau, hoặc bán hàng lụa, khí dụng
ở Nam Bắc chở đến, hoặc bán dầu rái, than, mây tre… Trên bờ và dưới sông
hàng hóa tốt đẹp, trông khá vui vẻ, thật là nơi thắng địa phồn hoa vậy”.
Như vậy, Sa
Đéc quả thật là một chợ nổi, nổi tiếng trên sông nước. Phải chăng chính vì vậy
mà người Khmer gọi là Phsa ădek (có
nghĩa là chợ nổi) và người Việt phát
âm thành Sa Đéc?